Ostatnio coraz więcej mówi się o lateralizacji. Jaka jest prawidłowa, a jaka nie? Jakie trudności mogą wynikać ze skrzyżowanej lateralizacji i jak sobie z nimi radzić?
Na pierwszy rzut oka zarówno ludzie, jak i zwierzęta są istotami symetrycznymi. Gdy jednak uważniej przyjrzymy się budowie naszego ciała i poszczególnych organów, okazuje się, że nie jest to do końca prawda. Ciało człowieka nie jest symetryczne, wystarczy mu się uważniej przyjrzeć. Dzięki obserwacjom osób z uszkodzoną lewą półkulą wiemy, że także mózg nie jest organem symetrycznym. Najnowsze badania dowodzą, że podstawowa różnica między półkulami to przede wszystkim sposób przetwarzania bodźców: w lewej półkuli jest on analityczny i sekwencyjny, a w prawej – całościowy i symultaniczny.
Nowoczesne technologie takie jak neuroobrazowanie czy metody elektrofizjologiczne umożliwiły dużo dokładniejsze niż dotychczas przyjrzenie się funkcjom pełnionym przez poszczególne półkule. Okazało się, że popularny podział na półkulę „ścisłą” (lewą) i „kreatywną” (prawą) jest znacznym uproszczeniem i nie do końca jest zgodny z prawdą.
Asymetryczny mózg
Dzięki licznym badaniom dotyczącym przede wszystkim ludzi z uszkodzeniami mózgu oraz po komisurotomii, czyli zabiegu polegającym na przecięciu spoidła wielkiego łączącego obie półkule mózgowe, nastąpił niesamowity postęp w dziedzinie badań nad asymetrią półkulową. Udało się ustalić z dużą precyzją położenie ośrodków odpowiedzialnych za takie czynności jak mowa, poruszanie się, myślenie abstrakcyjne czy czytanie, a także wiele innych. Trwające badania pokazały, że nie można jednoznacznie stwierdzić, że jedna półkula odpowiada za liczenie, a druga tylko za mowę. Ośrodki odpowiedzialne za poszczególne funkcje znajdują się w każdej półkuli. Istotne jest, w której są one bardziej rozwinięte. Badania prowadzone przez Rogera Sperry’ego wykazały, że dla niektórych funkcji (np. dla mowy) wiodącą rolę odgrywa lewa półkula, dla innych zaś (np. dla różnorodnych funkcji wzrokowo-przestrzennych oraz emocji)– prawa. Nie oznacza to jednak wyraźnego podziału obu półkul, a jedynie predyspozycje każdej z nich do zarządzania konkretnymi umiejętnościami. Przewaga funkcjonalna jednej z nich warunkuje model lateralizacji u każdego człowieka.
Dynamizm procesów
Badania prowadzone przez naukowców w ostatnich latach sprowadzają się do wniosku, że dużo ważniejszy (niż konkretne usytuowanie ośrodków mózgowych odpowiedzialnych za poszczególne umiejętności) jest dynamizm procesów, które w nim zachodzą, oraz ścisła współpraca między obiema półkulami. Przykładowo biorąc pod uwagę udział obu półkul w przetwarzaniu języka, można zauważyć, że bagatelizowany dotychczas wpływ prawej półkuli jest bardzo istotny w przypadku odczytywania morałów, metafor, nacechowania emocjonalnego tekstu czy w końcu rozumienia dowcipów. Okazuje się bowiem, że pozornie „niejęzykowa” prawa półkula pozwala rozumieć oraz rozważać treści emocjonalne.
Dlaczego lateralizacja jest taka ważna?
Lateralizacja to nic innego jak dominacja jednej ze stron naszego ciała w zakresie oka, ucha, ręki i nogi. Ważne, aby wziąć pod uwagę wszystkie cztery elementy, tylko wtedy bowiem mamy pełen obraz funkcjonowania człowieka. Dominacja półkulowa jest o tyle ważna, że wpływa na pozostałe części ciała: rękę, nogę, oko i ucho. Upraszczając: prawa półkula odpowiada za lewą stronę ciała, a lewa za prawą. Jeśli jest ona w jakikolwiek sposób zaburzona, powoduje trudności w funkcjonowaniu człowieka i opanowywaniu szeregu umiejętności. Kształtowanie się lateralizacji to proces, który rozpoczyna się już w życiu prenatalnym i trwa do około szóstego roku życia. Zwykle już u czterolatków można jednoznacznie stwierdzić która ręka, noga,
oko i ucho są dominujące.
Jak sprawdzić lateralizację?
Aby prawidłowo ustalić dominację stronną u dziecka, należy wykonać szereg prób angażujących oko, ucho, rękę i nogę. Przeprowadzając taką diagnozę, warto pamiętać, aby w żaden sposób nie sugerować dziecku wyboru żadnej ze stron. Wszystkie przedmioty czy potrzebne akcesoria ułożyć należy dokładnie na środku przed dzieckiem.
Do badania dominacji oka można wykorzystać kalejdoskop, lunetę, dziurkę od klucza, aparat fotograficzny (przez który należy spojrzeć) lub zwiniętą w rulon kartkę papieru. Zadaniem dziecka jest chwycenie przedmiotu w obie dłonie i przyłożenie go do oka.
Do badania dominacji ucha służyć może muszelka, dzwonek zamknięty w pudełku, skarbonka z monetą czy telefon z bardzo cicho włączoną muzyką. Dziecko, bez pomocy rąk, przykłada ucho do przedmiotu i nasłuchuje.
Ustalenie dominacji ręki jest prostszym zadaniem, ponieważ łatwiej zaobserwować, którą ręką dziecko je, rysuje lub sięga po przedmioty codziennego użytku lub zabawki. Istotne jest przeprowadzenie kilku prób czynności precyzyjnych (nawlekanie koralików, nitki na igłę itp.) oraz takich, które można zaobserwować u innych (jedzenie czy pisanie).
Dominację nogi można zaobserwować podczas schodzenia po schodach, wchodzenia na drabinkę lub do szarfy czy kopania piłki. Ważne, aby wszystkie te próby dziecko wykonywało, gdy stoi ze złączonymi nogami i nie robi dodatkowych kroków.
Wszelkie obserwacje notujemy. Po przeprowadzeniu obserwacji i wykonaniu prób określamy, która ręka, noga, oko i ucho są dominujące u dziecka. Jeśli profil dominacji jest prawostronny lub lewostronny, można uznać, że wszystko jest w porządku.
Coraz częściej mamy natomiast do czynienia z lateralizacją skrzyżowaną (np. dominujące lewe oko, lewe ucho, ale prawa ręka i noga) lub nieustaloną (dziecko wykonuje czynności naprzemiennie, np. raz prawą, raz lewą ręką). Co wtedy?
Skutki skrzyżowanej lateralizacji
Skrzyżowana lateralizacja to nic innego jak pewnego rodzaju „pomieszanie” dominacji oka, ucha, ręki i nogi. Powoduje to wydłużenie drogi bodźców, które docierają do mózgu, gdzie muszą zostać przetworzone i skierowane do odpowiednich części ciała. Skutkami mogą być:
wolniejsze tempo pracy,
problemy z koncentracją,
problemy z koordynacją wzrokowo-ruchową (niezborność ruchowa),
trudności z powtarzaniem sekwencji ruchowych (dwutakt na zajęciach wychowania fizycznego, taniec itp.),
widoczna męczliwość,
pismo lustrzane,
trudności z odwzorowywaniem złożonych figur geometrycznych, •mylenie liter podobnych graficznie (np. p, b, d),
przestawianie liter w słowach (kot–tok),
trudności w nauce języków obcych,
trudności w prawidłowym zapisie dużych liczb czy działań matematycznych.
Nie tylko skrzyżowana lateralizacja może stanowić problem, ale także długie utrzymywanie się oburęczności jest niepokojącym symptomem i może np. świadczyć o zagrożeniu dziecka dysleksją.
Podczas pracy z dziećmi z zaburzoną lateralizacją należy pamiętać, że pod żadnym pozorem nie można przestawiać dziecka z lewej ręki na prawą (ani odwrotnie). Jedynie przy utrzymującej się długo oburęczności, po długiej obserwacji dziecka w różnych sytuacjach (szkolnych, przedszkolnych i domowych) należy wybrać rękę, którą dziecko częściej się posługuje i konsekwentnie ją wzmacniać. Zawsze jednak należy takie działania skonsultować ze specjalistą.
Jak wspierać ucznia ze skrzyżowaną lateralizacją podczas lekcji?
Intensywnym wsparciem terapeutycznym warto objąć już dzieci trzy-, czteroletnie, u których stwierdzono lewostronną, nieustaloną lub skrzyżowaną lateralizację.
Ćwiczenia powinny doskonalić koordynację wzrokowo-ruchową, analizę i syntezę wzrokową, orientację w schemacie własnego ciała, utrwalać wykonywanie wszelkich czynności od strony lewej do prawej, od góry do dołu, aby ułatwić późniejsze opanowanie prawidłowego czytania i pisania. Duży nacisk należy kłaść także na wszelkiego rodzaju sekwencje zarówno wzrokowe, słuchowe, jak i ruchowe oraz pamięć symultaniczną i sekwencyjną, które są niezbędne do prawidłowego czytania i pisania. Dziecko objęte intensywną terapią wypracuje mechanizmy kompensacyjne, które w jakimś stopniu pozwolą mu zniwelować skutki skrzyżowanej lateralizacji. Ważne, aby jednocześnie uwzględniać trudności dziecka także podczas lekcji.
Oto czego w takiej sytuacji najbardziej może potrzebować uczeń:
akceptacji ze strony nauczyciela,
dodatkowej motywacji do większego angażowania się w pracę zarówno podczas lekcji, jak i poza nią,
zauważania konkretnych umiejętności i osiągnięć, chwalenia za nie,
braku zbędnych komentarzy na temat wolnego tempa pracy czy popełnianych błędów.
Czynnik psychiczny w sytuacji tego typu trudności jest jednym z najważniejszych elementów terapii. Dziecko z mocną wewnętrzną motywacją i w bezpiecznym otoczeniu dużo łatwiej jest sprostać wyzwaniu, jakim jest skrzyżowana lateralizacja.
Inne elementy wspierające
Ważnym elementem wspierającym dziecko jest wydłużenie czasu na przepisywanie notatek z tablicy lub umożliwienie np. zrobienia zdjęcia i dokończenia przepisywania w domu. Istotne jest także wypracowanie nawyku sprawdzania poprawności zapisanych wyrazów. Młodszym uczniom warto pionową, kolorową linią zaznaczać linijki, w których powinni pisać, aby nie mylić wierszy tekstu, a także pilnować staranności i przejrzystości notatek. Aby poprawić koncentrację dziecka podczas lekcji, w miarę możliwości należy zmniejszyć liczbę bodźców rozpraszających. Pomocna w ich ustaleniu będzie rozmowa z dzieckiem i rodzicem na temat tego, co rozprasza je w klasie. Jest to konieczne zwłaszcza w sytuacji, kiedy dziecko ma dominujące lewe ucho. Taka sytuacja bowiem znacznie utrudnia funkcjonowanie w sytuacjach szkolnych. Takie dzieci mają trudności z rozróżnieniem dźwięków mowy od innych dźwięków otoczenia, przez co mogą pojawić się u nich trudności z czytaniem (zwłaszcza z analizą i syntezą głoskową), a w wyniku tego z czytaniem ze zrozumieniem. Warto także umówić się z dzieckiem na wybrany znak: gest lub słowo, które będzie w razie potrzeby „sprowadzało dziecko na ziemię” i sprawdzało poziom jego koncentracji. Ważne, aby obie strony zaakceptowały takie rozwiązanie.
Podsumowanie
Skrzyżowana lateralizacja może stanowić duży problem dla dziecka. Trudności z koncentracją, wolne tempo pracy czy męczliwość są wyzwaniem zwłaszcza w pierwszych latach nauki. Jedynie wcześnie rozpoczęta i intensywna terapia pedagogiczna zarówno w szkole, jak i w domu zwiększy szanse na zniwelowanie trudności i prawidłowe opanowanie podstawowych umiejętności szkolnych. Dodatkowe wsparcie nauczycieli, rodziców, jak i pracowników poradni, motywowanie i dostrzeganie postępów dziecka, pozwoli mu na podejmowanie większych wyzwań związanych z nauką bez niepotrzebnego dodatkowego stresu.
Artykuł opublikowany w Niezbędniku Dyrektora Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej (Oficyna Wydawnicza MM)